Degrowth: onhandig woord over harde noodzaak

Geplaatst op door

woensdag11 januari 2023

Het artikel hieronder schreef ik voor Konfrontatie. Daar staat het dus ook al te lezen.

Midden in deze week van schande. Midden in de week dat een politiechef in Aken die tegelijk lid is van de nep-milieupartij de Groenen, een enorme legermacht aan oproerpolitie aanvoert tegen vele honderden klimaatactivisten in het door klimaatdestructieve bruinkoolwinning bedreigde dorpje Lutzerath.(1) Midden in de week, na berichten over bedreigde biodiversiteit op Madagaskar (2), over oceanen die nog nooit zo warm zijn geweest sinds metingen begonnen (3), over recordwarmte in Europa (4), overstromingen in Australië en Californië (5) en januaritemperaturen in Europa waar inmiddels al het woord ‘winterhittegolf’ voor is bedacht.(6)

Midden in die week – ingeklemd tussen afgelopen en nog komende weken van soortgelijke klimaat- en biosferische rampen, in hoog tempo onderweg naar algehele destructie – ga ik het hebben over groei. Preciezer gezegd: over dwangmatige groei, over de groeidwang die het voortbestaan van ons allemaal – het niet-menselijk leven zeer nadrukkelijk inbegrepen – serieus bedreigt. Die groeidwang en het systeem waar die in wortelt, zijn onze vijand. Of we verslaan die vijand, of die vijand vernietigt ons. Dat is de keuze. ‘Socialisme of Barbarij’, stelde marxistisch boegbeeld Rosa Luxemburg in de tijd van de Eerste Wereldoorlog. Dat mag gerust het understatement van de twintigste eeuw worden genoemd. In de eenentwintigste eeuw is die uitspraak volslagen ingehaald door de ontwikkelingen. Het gaat inmiddels regelrecht om leven of dood.

Het is dan ook niet vreemd dat er inmiddels een begrip naar voren gebracht wordt in de milieubewegingen en bijbehorende discussies die de groei aanwijst als probleem. Ik doel op het Engelse woordje ‘degrowth’. Exacte vertaling is vrijwel ondoenlijk, maar het komt neer op ‘krimp-in-plaats-van-groei’, ‘ontgroeien’. Ik denk dat het een onhandig woord is, een woord dat misverstanden en ook echt misplaatste kritiek in de hand werkt. Maar ik denk dat het onderliggende idee – kappen met groei-als-noodzaak, kappen met groeidwang – onmisbaar is in een radicalisme dat planetair overleven nastreeft van ons allemaal, in vrijheid, solidariteit, en gelijkwaardigheid tussen alle – niet alleen de menselijke – levens.

Waar gaat het om met die groeidwang? Ik doel op bedrijven die eindeloos hun markt, omzet, investeringen uitbreiden – omdat de concurrent het ook doet. Onder bedrijven en hun bezitters geldt: wie niet inzet op groei, wordt de markt uitgeduwd, gaat bankroet of wordt overgenomen. Concurrentie in een economie die georganiseerd is rond winststreven van ondernemers dwingt bedrijven en hun bezitters tot groei als streven, als norm. Groei is systeemvereiste in het kapitalisme. Ook wanneer er recessie is, de economische groei tijdelijk in krimp verandert, investeringen opdrogen, bedrijven ‘afslanken’ door mensen te ontslaan, is de groeidwang niet weg. Integendeel! Bedrijven doen deze dingen om zich klaar te maken voor de volgende groei-etappe. Bedrijven beperken hun uitgaven immers precies om… minder kosten te maken zodat ze net iets meer overhouden dan de concurrent. En dat net ietsje meer is de basis voor een nieuwe groeisprint: investeringen die weer toenemen, personeel dat wordt aangenomen, omzet die stijgt en vooral winsten die zich voorspoedig herstellen. Die winst is het doel. Het onder druk van de concurrentie najagen van die winst betekent groei, als geïnternaliseerde norm, als systeemkenmerk. Geen kapitalisme zonder die groeidwang, of er van de groei nu veel terechtkomt of niet.

Deze groeidwang werkt door in het gedrag van staten. Niet alleen faciliteren overheden standaard ‘hun’ bedrijfsleven, en staan daarmee in dienst van de groeidwang van die bedrijven. Staten voeren onderling ook concurrentie, met soortgelijke gevolgen. De wapenwedloop is daar een uitdrukking van. Jullie een tank? Wij een iets betere tank. Jullie tien tanks? Wij minstens elf! Jullie bommen en raketten? Wij ook, meer en betere dan jullie! In de wapenindustrie vertaalt zich dit als een eindeloze jacht om meer productiviteit. Dat werkt door in toeleveringsbedrijven, tot en met de benodigde grond- en brandstofwinning aan toe. Groei is de norm in de kapitalistische economie en het bijbehorende statenstelsel. Groei is systeemvereiste. Het maakt het systeem tot een destructief monster dat zo snel mogelijk verslagen en ontmanteld dient te worden. De reden is dat de noodzaak tot groei een zo groot en eindeloos groeiend beslag op middelen legt, dat de planeet en vooral het leven er op, bezwijkt. De gevolgen ervan zien we om ons heen, als klimaatontregeling en afname van biodiversiteit en meer.

Waar degrowth uitdrukt dat we met deze groeidwang dienen te breken, is degrowth wat we nodig hebben. Heel gelukkig ben ik met het woordje echter niet. Het klinkt alsof we in plaats van dwangmatige groei een dwangmatige krimp nodig hebben. Dat is niet alleen slechte PR waartegen tegenstanders van degrowth makkelijk kunnen scoren. Het gaat ook nog eens aan de kern voorbij. Een voorbeeld van vrij makkelijk scoren levert een interview Leigh Phillips in het marxistische magazine Jacobin.(7) In de aanhef gaat het al verkeerd: ‘het pushen van austerity in de richting van arbeiders in hetzij het Globale Zuiden of het Globale Noorden is geen manier om een rechtvaardige en duurzame toekomst te bereiken.’ Hier wordt degrowth dus opgevat als een pleidooi voor austerity, voor bezuinigingsbeleid, ongeacht de consequenties. Dat is geenszins waar het degrowth-voorstanders om te doen is. Maar het woordje suggereert wel krimp, en bezuinigingsbeleid doet allerlei zaken – vooral onze inkomens en voorzieningen! – krimpen, met onaanvaardbare gevolgen. Een begrip dat dit misverstand zo makkelijk maakt, is wellicht geen heel geschikt begrip om uit te drukken dat we van de systemische groeidwang af moeten.

Het probleem zit nog wat dieper. Het gaat er niet om dat groei in krimp wordt omgezet. Het gaat erom dat groei niet de norm is waaraan alles wordt afgemeten. Het gaat er niet om het streven naar 3 procent economische groei te vervangen door een streven naar 3 procent economische krimp. Het gaat er om dat we jaarlijkse economische groei als norm van de troon schoppen en vervangen door zinniger en minder destructieve criteria.

Het kan best zijn dat, zoals Phillips argumenteert, bepaalde productieve activiteiten juist moeten groeien om welzijn voor ieder mogelijk te maken. Het is waar dat er zaken nodig zijn die nu niet worden geproduceerd omdat het geen winst oplevert. Haal het winstmotief weg, en groei in die sector is het resultaat, gewoon omdat het dan gaat om iets dat daadwerkelijk zin heeft. Dat wil echter nog steeds niet zeggen dat groei in het algemeen op alle terreinen van de bedrijvigheid de norm dient te zijn.

Het stilleggen van van de complete industriële veehouderij, de complete marketing- en advertentiesector, de wapenindustrie en de volledige winning van fossiele grond- en brandstoffen op de kortst mogelijke termijn is ongetwijfeld slecht voor de groei. Dat is dan jammer voor die groei, want al die dingen stilleggen is gewoon nodig. Het uitbreiden van onderzoek en vervaardiging van allerlei geneesmiddelen – om de steeds gevaarlijker resistentie van bacteriën van een veilig antwoord te voorzien bijvoorbeeld – is geen degrowth maar een vorm van groei. Best, want ook krimp als zodanig is het criterium niet.

Het criterium is tweeledig. 1 : zijn activiteiten nodig voor het goede – vrije, solidaire en gelijkwaardige – leven? En 2: kan dit op basis van duurzaamheid zodat we morgen dat wij – alle levensvormen! – ook morgen, overmorgen en erna – dat goede leven kunnen genieten?

Noten:

(1) Kate Connoly, ‘Climate activists prepared to risk lives’ to stop german coalmine’, The Guardian, 11 januari 2023, https://www.theguardian.com/world/2023/jan/10/climate-activists-prepared-risk-lives-stop-german-coalmine-lutzerath

(2) Phoebe Weston, ‘Madagascar’s unique wildlife faces imminent wave of extinction, say scientists’, The Guardian, 10 januari 2023, https://www.theguardian.com/environment/2023/jan/10/madagascar-unique-wildlife-extinction-aoe

(3) Damian Carrington, “Oceans were the hottest ever recorded in 2022, analysis shows’, The Guardian, 11 januari 2023, https://www.theguardian.com/environment/2023/jan/11/oceans-were-the-hottest-ever-recorded-in-2022-analysis-shows

(4) Heleen Ekker, ‘Zomer 2022 was Europa’s warmste zomer ooit gemeten’, NOS, 10 januari 2023, https://nos.nl/artikel/2459350-zomer-2022-was-europa-s-warmste-zomer-ooit-gemeten

(5) ‘Half miljoen mensen en bedrijven in Californië zonder stroom door noodweer’, NOS, 8 januari 2023, https://nos.nl/artikel/2459093-half-miljoen-mensen-en-bedrijven-in-californie-zonder-stroom-door-noodweer; ‘Evacuaties wegens “recordbrekende” overstromingen in Noordwest-Australië’, NOS, 8 januari 2023, https://nos.nl/artikel/2459082-evacuaties-vanwege-recordbrekende-overstromingen-in-noordwest-australie

(6) Eimert Pruis, ‘2023 begint (en blijft) zeer warm: “Zitten nu eigenlijk in winterhittegolf”’, Nu.nl, 5 januari 2023, https://www.nu.nl/binnenland/6245776/2023-begint-en-blijft-zeer-warm-zitten-nu-eigenlijk-in-winterhittegolf.html

(7) Deigh Phillips, geinterviewd door Jonas Elvander, ‘Degrowth is Not the Answer to climate Change – an interview with Deigh Phillips’, Jacobin, 8 januari 2023, https://jacobin.com/2023/01/against-degrowth-eco-modernism-socialist-planning-green-economy

Peter Storm