Neoliberalisme vloert neoliberalen, of: hoe een dolle boel nog geen feest maakt

zondag 23 oktober 2022

Wat een circus, nietwaar? Wat een clowns. En wat een duizelingwekkend tempo waarin de Britse premier Truss eerst minister na minister kwijtraakte, en vervolgens haar eigen premierschap. Hilariteit alom nu een krop ijsbergsla de wedstrijd om wie er langer mee gaat, glansrijk heeft gewonnen. Vrolijk maak ik me natuurlijk ook: waar het bevoegd gezag zo in ontreddering raakt, waar autoriteiten sneller geloofwaardigheid kwijtraken dan geld in deze inflatietijd aan waarde verliest, heeft een anarchist als ik natuurlijk natuurlijk schik. Maar een nadere analyse van de gebeurtenissen stemt veel minder vrolijk. Ja, het was en is een dolle boel rond Downing Street nr. 10 en het Britse Lagerhuis. Maar een dolle boel maakt bepaald nog geen feest.

1.

Wat is er nu eigenlijk gebeurd? In de zomer verloor premier Boris Johnson in hoog tempo aan n geloofwaardigheid die hem toch al niet toekwam, door van schandaal naar leugen en het volgende schandaal te strompelen, intussen opgewekt uitstralend dat alles uitstekend ging op een enkel incidentje na. Uiteindelijk waren collega-ministers en andere vooraanstaande Conservatieve politici het zat en moest hij opstappen. In het gevecht om leiderschap van zowel de Tories (zoals de Conservatieven veelal worden aangeduid) als van de regering, won Liz Truss uiteindelijk van tegenkandidaat Rishi Sunak.

Dat gevecht werd beslist, niet alleen door Tory-parlementsleden, maar door de leden van de Conservatieve Partij via een online-stemming. Democratisch, niet waar? Zo beslisten 170.000 Tories over wie regering mocht leiden van een land met meer dan 60 miljoen inwoners. En Tory ben je omdat je een aartsreactionair bent. De 170.000 mensen die dus aan de leiderschapsverkiezingen mee konden doen, waren gemiddeld nog flink wat rechtser dan de parlementariërs die door hun baan de afstand met iets minder reactionairen – potentiële kiezers bijvoorbeeld, maar ook collega-politici – niet al te groot konden laten worden. Je ziet iets soortgelijks in de Nederlandse VVD, waarin gewone partijleden vaak nog veel rechtser zijn dan de kopstukken in Den Haag. Hoe dan ook: de Tory-leden mee laten doen aan de leiderschaps-anne-premierverkiezing betekende dat de wedstrijd neerkwam op een wedloop om rechtsheid. Die wedloop won Truss glansrijk.

Hoe rechts ze was, bleek snel, al moest er eerst nog even een mevrouw van 96 jaar ten grave worden gedragen voordat het regeren goed op gang kon komen. Truss was aanhanger van het neoliberalisme. Nu is iedereen die in de Britse regering en parlementaire oppositie wat voorstelt, aanhanger van het neoliberalisme, ook de meeste Labour-parlementsleden inclusief aanvoerder Keir Starmer. Dat zegt dus nog niet veel.

Truss was echter supporter van en specifieke variant van d heet neoliberale gedachtegoed. Die variant zette haar kaarten op verregaande belastingverlagingen, voor personen en vooral ook voor bedrijven. Belastingen werden gezien als een soort staatsjuk waar de maatschappij zoveel mogelijk van af moest. Vooral rijkere mensen en bedrijven betaalden in dit soort neoliberalisme te veel. Minder belastingen betekende meer geld om te besteden en te investeren. Bestedingen en vooral investeringen zouden dan leiden tot meer economische groei.

Het voordeel van belastingverlaging ging vooral naar rijke mensen. Maar de groei zou uiteindelijk naar beneden door druppelen naar arme mensen, omdat die rijke mensen via hun uitgaven voor vraag naar producten en dus ook voor werkgelegenheid zorgden. Trickle down economics, heet dat dan. Dat rijke mensen als ze nog wat meer krijgen, dat niet automatisch uitgeven en dat er dus niet veel van trickle down terechtkomt, weerhield Kwarteng en Truss niet. Als ze echter echt meer afzet van bedrijven had gewild meer klandizie, had ze beter extra geld aan arme mensen kunnen geven. Die geven het doorgaans meteen uit – omdat ze wel moeten. Trickle down werkt voornamelijk als smos, om te verhullen dat van lagere belastingen de rijken en de bedrijven profiteren, en verder vrijwel niemand.

Ja, minder belastingen kon minder overheidsinkomsten betekenen. Maar dat gaf niet als via minder belasting tegelijk meer economische groei werd opgewekt. Zelfs met lagere belastingtarieven zou uit en gegroeid economie in absolute termen meer belasting kunnen worden gehaald, dus begrotingstekorten zouden hooguit tijdelijk een probleem zijn en alsnog via economische groei worden opgeheven. Dat was het idee. Natuurlijk was belastingverlaging ook: cadeautjes geven aan die 170.000 Tories, en aan bedrijven die van een Tory-regering voordeel verwachten.

Truss en haar minister van financiën Kwasi Kwarteng lanceerden op 23 september een mini-begroting waarin dit soort neoliberalisme tot uiting kwam. ‘Zo wordt onder andere de overdrachtsbelasting op huizen geschrapt en verdwijnt het bonusplafonds voor bankiers, net als het hoogste belastingtarief van 45 procent voor inkomens boven de anderhalve ton’(1) Feest voor rijken en bedrijven, zo zag het r uit. Maar veel rijken en bedrijven waren niet bepaald blij.

2.

De reactie kwam ogenblikkelijk, een was zeer negatief. De boosheid kwam ook ook uit eigen partij, en van financiële instellingen. Dat was opvallend. Want die partijgenoten en die financiële instellingen hielden er niet minder neoliberale prioriteiten op na als Truss en Kwarteng. Het IMF was bijvoorbeeld vernietigend (2), en snel na het lanceren van de mini-begroting crashte het brits pond en vloog de rente op staatsleningen omhoog. Daar zat neoliberale kapitalistische logica achter: alseeen regering belastingen verlaagt zonder parallel de uitgaven te verlagen, dan moet die regering geld lenen. Geld lenen kost geld (rente); nu de behoefte aan die leningen steeg, gooiden de instellingen die geld uitleenden de rente omhoog. Dat werkt door in de hele economie: geld lenen werd duurder, en daarmee stegen ook de kosten van datgene wat met geleend geld werd gemaakt. Die kostenstijging joeg de al flink hoge inflatie verder omhoog.

Hogere inflatie is nu juist niet wat veel bedrijven goed uit komt. Het triggert groeiende verontrusting bij armere mensen over de lagere koopkracht en dus verarming bij gelijkblijvende inkomens. En die onvrede komt al maanden tot uiting in stevige en omvangrijke stakingen voor loonstijgingen die tenminste de prijsstijging bij houden. En regeringsbeleid dat de inflatie niet tempert maar juist verder aanjaagt via staatsleningen, begrotingstekort en rentestijging, genoot afnemend vertrouwen van investeerders. Vandaar ook de daling van de waard e van het pond: potentiële investeerders zullen dat pond grootschalig zijn gaan verkopen voor valuta van landen waarvan het beleid meer vertrouwen inboezemde. Minder vraag naar ponden en meer aanbod: zo daalde de koers.

Het zijn dus de bazen van bedrijven en vooral van financiële instellingen die zaken doen in leningen en in valuta die Truss een enorme dreun op de vingers gaven. Gezamenlijk wordt de werking van deze instellingen en de beslissingen van die bazen wel aangeduid als ‘de markten’. Het waren dus ‘de financiële markten’ die mevrouw Truss tot de orde riepen, maar achter die abstracte ‘markten’ gaan dus steenrijke en machtig mensen en hun belangen schuil. Interessant is dat heet juist in de lijn va het neoliberalisme ligt om deze ‘markten’; zoveel ruimte te geven en zoveel invloed toe te kennen. De ‘markten’ waren zo machtig, mede wegens decennialang neoliberaal beleid dat die markten op een voetstuk plaatste. Het is dus het neoliberalisme in de praktijk dat de ideologische neoliberalen als Truss en Kwarteng tot de orde riep en uiteindelijk overboord kieperde van het Britse Schip van Staat dat langzamerhand wel in Titanic mag worden omgedoopt.

Hoe het debacle zich in detail voltrok kun je in sappige artikelen in bijvoorbeeld de Guardian lezen. Het is plezant leesvoer, ik kijk al uit naar verfilmingen. Kort: op 3 oktober deelde minister Kwarteng mee dat het voornemen om de mensen met 150.000 pond of meer geen 45 maar 40 procent belasting te laten betalen, geschrapt werd.(3) Geen zorgen verder, de rest van de plannen ging gewoon door. Op 14 oktober kwam het einde van Kwartengs korte ministerschap.(4) Op 17 oktober kondigde Jeremy Hunt, inmiddels minister van financiën, , aan dat vrijwel alle plannen uit de mini-begroting van Truss en Kwarteng alsnog van tafel gingen.(5) Er zou een nieuwe mini-begroting komen, met flinke bezuinigingen. Het zag er intussen uit alsof Hunt en niet langer Truss de baas was in de regering. Van het beleid van Truss, van haar politiek van lagere belastingen, was zo goed als niets meer over, en van haar geloofwaardigheid nog minder. Op 19 oktober vertrok minister van binnenlandse zaken Suella Braverman omdat ze een document in strijd met regelgeving via privé-mail had verstuurd. Zij gaf in haar afscheidsbrief de regering van Truss een stevig trap na.(6) De dag erop, 20 oktober 2022, tijdens en na ruzie alom in en om de Tory-fractie, maakte Liz Truss haar aftreden bekend. Alweer: de Guardian vertelt het in geuren en kleuren (7)

De sollicitatieprocedure voor haar opvolging is intussen volop bezig, en zelfs en terugkeer van Boris Johnson wordt niet helemaal uitgesloten. Maar de grote kanshebber is momenteel Rishi Sunak, precies degen van wie Truss afgelopen zomer de leiderschapsrace had gewonnen. Alles verandert weer eens zodat er zo goed als niets verandert. Sunak onderscheidde zich van Truss door minder de nadruk te leggen op belastingverlaging en meer op bezuinigingen. Dat sluit aan bij de houding van Jeremy Hunt, feitelijk momenteel de sterke man in de Brits regering.

3.

Met dit alles is het team van Truss en Kwarteng dus politiek gesneuveld, samen met hun versie van neoliberalisme. Daarmee is echter een neoliberalisme met andere accenten naar voren gekomen. Austerity, bezuinigingsbeleid, beleeft een terugkeer aan het Britse politieke front: de staatsuitgaven moeten omlaag. Achterliggend doel is nog steeds: meer ruimte voor mensen met geld en voor bedrijven, door belastingen te verlagen. Maar dat kan pas als eerst de uitgaven voldoende teruggebracht zijn. Gokken op ‘de markten’ is even niet aan de orde, daar hebben die ‘markten’ voor gezorgd.

Voor mensen aan de onderkant – de overgrote meerderheid – belooft dit alles niet veel goeds. In plaats van de arrogantie waarmee Truss haar rijke supporters belastingvoordeel gaf komt nu de arrogantie van Hunt en/of geestverwanten waarmee ze arme mensen een verdere afbraak van voorzieningen – zorg, onderwijs, openbaar voor, uitkeringen – in het vooruitzicht stellen. Intussen dendert de inflatie door en zijn de kosten van levensonderhoud voor miljoenen mensen niet of nauwelijks meer op te brengen.

Beleidsmatig blijft de wind dus uit de hard rechtse hoek waaien. Lichtpuntje: de Conservatieve partij die de regering vormt is intussen zo ontredderd, aangeslagen, door ruzie en politiek rampzaligheid aangevreten, dat de regering geen erg stevige indruk maakt en zal maken, wie ook de nieuwe Tory-premier wordt. De regering is een asociale, maar geen buitengewoon solide en sterke, tegenstander. Dat is gunstig.

Minder gunstig is het feit dat na haar val via verkiezingen een andere regering dreigt aan te treden, niet minder neoliberaal – al zullen er vast wat al te scherpe kantjes van het beleid af gaan – maar een stuk steviger, minder door schandalen geteisterd. En er is een ding dat nog erger is dan een incoherente ploeg incompetente bestuurders – en dat is een coherent team van competente regeerders. Precies zoiets kan de Labour-partij onder Starmer wellicht leveren, na een toch wel waarschijnlijk verkiezingsoverwinning als er uiteindelijk een stembusgang komt. Precies zoiets is dan zeer ten bate van de kapitalistenklasse en hun systeem, zeer ten nadele van degenen die van de macht van die klasse en de werking van dat systeem zoveel te lijden hebben.

Wat dit betekent voor die mensen onder in de maatschappij, mensen die de Tories terecht beu zijn maar in Labour maar beter geen vertrouwen kunnen stellen? Zelf iets gaan doen, op een solidaire manier! Ik noemde al de stakingen, goede acties waarmee mensen zich de effecten van prijsstijgingen van het lijf proberen te houden. We hebben dit al gezien op het spoor,we zien het bij de post waar op 13 oktober een reeks van 19 stakingsdagen is begonnen(8), we zien het elders. Stevige stakingsstrijd kan don waar al het getouwtrek van politici en ‘de markten’ niet toe in staat is en evenmin toe bereid: het kan helpen om de nekslag geven aan welk vorm dan ook van neoliberaal beleid.

Noten:

1 ‘Rijken nog rijker in Groot-Brittannie, economie en pond in zwaar weer, RTL Nieeuws 28 september 2022, https://www.rtlnieuws.nl/nieuws/buitenland/artikel/5335971/groot-brittannie-liz-truss-trickle-down-economie-verenigd

2 IMF slaat alarm om belastingplan Britse regring: “Vergroot ongelijkheid”’, RTL Nieuws, 28 september 2022, https://www.rtlnieuws.nl/nieuws/buitenland/artikel/5336122/imf-kritiek-plan-belasting-vk-truss-kwarteng

3 ‘Britse regering ziet na felle kritiek af van belastingverlaging voor rijken’, Nu.nl, 3 oktobeer 2022, https://www.nu.nl/economie/6227509/britse-regering-ziet-na-felle-kritiek-af-van-belastingverlaging-voor-rijken.html

4 Peter Walker, Pippa Crerar & Rowena Mason, ‘’Liz Truss sacks Kwasi Kwarteng before corporation tax U-turn’, The Guardian, 14 oktober 2022, https://www.theguardian.com/politics/2022/oct/14/liz-truss-press-conference-u-turn-corporation-tax-kwasi-kwarteng

5 Peter Walker, ‘Hunt rips up almost all of mini-budget and scales back energy help’, The Guardian, 17 oktober 2022, https://www.theguardian.com/politics/2022/oct/17/hunt-rips-up-most-of-mini-budget-and-scales-back-energy-prices-plan

6 Pippa Crerar, Peter Walker & Aubrey Allegretti, ‘Suella Braverman forced to resign as UK home secretary’, The Guardian, 19 oktober 2022, https://www.theguardian.com/politics/2022/oct/19/suella-braverman-departs-as-uk-home-secretary-liz-truss

7 Michal Savage, ‘The last days of Truss were an utter shambles. Then the real chaos beegan’, The Guardian, 23 oktober 2022, https://www.theguardian.com/politics/2022/oct/23/the-last-days-of-truss-were-an-utter-shambles-then-the-real-chaos-began

8 ‘Royal Mail workers walk out in first of 19 days of strikes’, BBC, 13 oktober 2022, https://www.bbc.com/news/business-63235826

Peter Storm